طرحواره نقص/شرم یا تله بی‌ارزشی و نحوه درمان آن

دائم خودتان را با دیگران مقایسه می‌کنید و احساس بی‌ارزشی دارید؟ فکر می‌کنید هر چقدر موفق شوید باز هم به چشم نمی‌آیید؟ فکر می‌کنید اگر دیگران واقعا شما و ویژگی‌هایتان را بشناسند از شما بدشان می‌آید؟ تحمل انتقاد ندارید؟ به هر عدم تاییدی واکنش شدید نشان می‌دهید؟ نمی‌توانید نقاط مثبت خود را نام ببرید؟ فکر می‌کنید باید برای با ارزش بودن، لازم است ظاهر خوب، تحصیلات بالا و پول زیاد کسب کنید؟ اگر کسی از شما تعریف کند باور نمی‌کنید؟ در جمع احساس سرافکندگی می‌کنید و خودتان را پایین‌تر از بقیه می‌دانید؟ این‌ها نشانه‌های فردی است که دارای طرحواره نقص شرم است. در این مقاله به شما می‌گوییم چه کسانی گرفتار این طرحواره می‌شوند، نشانه‌هایشان چیست و چطور درمان می‌شوند.

طرحواره نقص شرم چیست و از کجا می‌آید؟

در خانواده‌هایی که انتقاد از طرف والدین یا خواهر و برادر بزرگتر بالا باشد و کودک مدام مورد تحقیر و مسخره شدن باشد طرحواره نقص شرم شکل می‌گیرد. این کودکان احساس می‌کنند مایه خجالت والیدن‌شان هستند و نمی‌توانند کاری کنند که والدین به آنها افتخار کنند. در برخی از موارد افرادی که مورد تجاوز جنسی یا کتک‌های شدید اعضای خانواده قرار می‌گیرند نیز ممکن است گرفتار طرحواره نقص شرم شوند. والدین این کودکان دائم کودکان فامیل و دوستان را بر سر آنها می‌زدند و مقایسه‌های تحقیرآمیز می‌کرده‌اند. برخی از کودکان نیز که والدین‌شان ترک‌شان می‌کنند یا بر اثر بیماری از بین می‌روند و احساس می‌کنند مقصر بودند و نتوانسته‌اند کمک کنند نیز می‌توانند دچار این طرحواره شوند. والدین این کودکان معمولا محبت و توجه شرطی به آنها می‌کردند، یعنی تا خواسته‌های آنها را انجام نمی‌داده است، محبت خودشان را از او دریغ می‌کردند و او این احساس را داشته که خودش هیچ ارزشی ندارد و باید آنها را راضی کند تا حمایت‌شان را داشته باشد.

سه واکنش افراد دچار طرحواره نقص شرم

تسلیم

این افراد احساس می‌کنند سراسر عیب و نقص هستند و اگر دیگران آنها را بشناسند به این بی‌ارزشی پی می‌برند. خودش را لایق هیچ گونه احترام و عشقی نمی‌داند، مثلا وقتی وارد جمع می‌شوند بدترین جا می‌نشینند چون حس می‌کنند جاهای بهتر لایق آنها نیست. به هیچ عنوان به ویژگی‌های مثبت خودش امید ندارد و اگر کسی از آنها تعریف کند نادیده می‌گیرند. جذب افرادی می‌شوند که به  آنها بی‌احترامی می‌کنند، اگر همسرشان دست بزن داشته باشد آنها سریع او را می‌بخشند و گاهی حتی می‌گویند تقصیر خودم بود. معمولا نگران این هستند که خطاهایشان برملا شود و اشتباهات‌شان را توجیه می‌کنند.

جبران افراطی

این افراد بر خلاف دسته بالا که هر نقص و ایرادی را در خود می‌پذیرند و اجازه می‌دهند دیگران تحقیرشان کنند شروع می‌کنند به خوب بودن تا کسی نتواند از آنها ایراد بگیرد، یعنی همچنان پر از احساس نقص هستند اما نمی‌خواهند آن را بشنوند و با کوچک‌ترین انتقاد یا عدم تاییدی از هم  می‌پاشند. مثلا وقتی به آنها می‌گوییم غذای رستوران خوب نبود او می‌گوید چون من انتخاب کردم اینطور می‌گویی، کلا من هرکاری کنم تو ایراد می‌گیری! آنها برای پوشاندن نقص و احساس شرم درونی‌شان متوسل به موفقیت‌های بیرونی می‌شوند. مثلا به دنبال تحصیلات افراطی، عمل‌های افراطی زیبایی و … می‌روند. او معمولا در هیچ مورد ریز و درشتی زیر بار اشتباهاتش نمی‌رود و همیشه آنها را به گردن دیگران می‌اندازد. شاید گاهی این افراد جذاب به نظر برسند چون نشان می‌دهند اعتماد به نفس خوبی دارند و عقل کل هستند اما از درون به شدت حال بدی درباره خودشان دارند.

اجتناب

این دسته از افرادی که دچار طرحواره نقص شرم هستند، برای اینکه از شر انتقاد در امان بمانند به جای جنگیدن با آن خودشان را دور نگه می‌دارند. به تنهایی خودشان پناه می‌برند، گاهی مثلا در کلاس درس وقتی جواب سوال را می‌دانند دست بالا نمی‌کنند. یا وقتی از آنها نظر می‌خواهند با اینکه نظر دارند می‌گویند نظری ندارم. انواع اعتیاد مثل الکل، مواد مخدر، بازی‌های کامپیوتری و حتی خوردن در این افراد شایع است زیرا برای فراموش کردن نقص و شرم خود به آنها پناه می‌برند. همچنین بسیار مستعد افسردگی و اضطراب هستند.

نشانه‌های طرحواره نقص و شرم

برخی از نشانه‌های افرادی که دچار تله نقص شرم هستند را در زیر آورده‌ایم، توجه داشته باشید لازم نیست همه این نشانه‌ها در شما وجود داشته باشد و از طرف دیگر هرکس یکی از این نشانه‌ها را داشته باشد لزوما دچار طرح واره نقص شرم نیست. پس در این زمینه حتما با مشاور صحبت کنید:

1. آنها همیشه خودشان را پایین‌تر از هر چیز و هر کسی می‌دانند ممکن است این جملات را از آن‌ها زیاد بشنوید: مال از ما بهترونه، ما کی این چیزا رو داریم؟ به درد ما بدبخت بیچاره‌ها نمیخوره، مارو آدم حساب نمی‌کنن و …
2. چیزهای خوب را حق دیگران می‌دانند، غذای خوب، لباس خوب، جای راحت همه و همه متعلق به دیگران هستند و آنها لایقش نیستند.
3. اگر آنها را تحقیر کنند، فرد تحقیرکننده را مقصر نمی‌دانند و خودشان را مقصر می‌دانند. این افراد جذب افراد به شدت انتقادگر می‌شوند. مثلا همسر یا شریک عاطفی‌شان به آنها می‌گوید چه لباس زشتی، تو خیلی احمق هستی، چاق هستی، بی‌سواد هستی و … . او مشکلی با هیچ کدام از این توهین‌ها ندارد و معتقد است همین که کسی حاضر است با آنها بماند جای شکر دارد!
4. برعکس موارد بالا، برخی از این افراد از روش جبران استفاده می‌کنند، با افرادی پایین‌تر از خودشان وارد رابطه می‌شوند تا مدام آنها را تحقیر کنند و از آنها انتقاد کنند. آنها را با خودشان مقایسه می‌کنند و با تحقیرشان احساس برتری را تجربه می‌کنند.
5. بر خی از این افراد با کوچک‌ترین انتقادی آنقدر خشمگین می‌شوند که ممکن است رابطه را تمام کنند. یا حتی در یک بحث ساده روزمره اگر مخالف آنها باشید آشفته می‌شوند. مثلا وقتی از فیلمی تعریف می‌کنند و شما می‌گویید با این نظر مخالف هستم عصبی می‌شوند.
6. دسته‌ای از این افراد به سمت جبران های افراطی در یک زمینه خاص می‌روند، مثل تحصیلات، ورزش، عمل‌های زیبایی و … و مدام از آن استفاده می‌کنند، مثلا می‌گویند من فلان مدرک را گرفته‌ام فلان تحصیلات را دارم تو چی؟ یا بعد از انجام کلی بوتاکس و تزریق ژل افرادی که روی صورت‌شان چروک دارند را مسخره می‌کنند.

در ادامه بخوانید: آشنایی با طرحواره یا تله های زندگی | طرحواره چیست؟

درمان طرحواره نقص شرم

درمانگر باید به این افراد کمک کند که خود را لایق عشق و احترام بدانند. باید با نقص‌های واقعی‌شان آشنا شوند و نقاط قوت خود را بشناسند و از آنها استفاده کنند. در دوره‌های بعدی درمان درمانگر کمک می‌کند نقص‌های قابل تغییر مراجع بهبود پیدا کنند و بپذیرند نقص‌هایی که قابل تغییر نیست از ارزش آنها کم نمی‌کند. بنابراین اگر با خواندن این مقاله احساس می‌کنید نیاز دارید با مشاور صحبت کنید فرصت را از دست ندهید. اما قبل از آن چند روش ساده که بتوانید با طرحواره نقص شرم مقابله کنید برایتان توضیح داده‌ایم:

چند روش ساده مقابله با طرحواره نقص شرم

1. اولین کاری که باید بکنید این است که هر طور شده یک لیست از نقاط قوت خود بنویسید. سعی کنید هرطور شده این لیست را به ۲۰ مورد برسانید. اگر نتوانستید آن را تکمیل کنید حتما از اطرافین‌تان کمک بگیرید.
2. شما پر از افکاری هستید که مدام در گوش‌تان یادآوری می‌کنند بد هستید. یک کارت کوچک با هر سلیقه‌ای که خودتان دارید درست کنید و روی آن بنویسید احساس می‌کنم از همه کمتر و بدتر هستم اما می‌دانم این احساس واقعی نیست و طرحواره‌ام باعث آن شده است. من دوست‌داشتنی و با ارزش هستم و هیچ چیز نمی‌تواند این را از من بگیرد. کارت را در کیف پول‌تان بگذارید و اجازه دهید جلوی چشم‌تان باشد.
3. همان طور که توضیح دادیم افرادی که از روش جبران افراطی برای مقابله با طرحواره نقص شرم استفاده می‌کنند به شدت به دیگران انتقاد می‌کنند، اگر چنین ویژگی را در خود سراغ دارید باید تمرین کنید آن را کنار بگذارید زیرا این کار به طرحواره شما قدرت می‌دهد.
4. از یک نفر که او را قبول دارید، دوستش دارید و اعتماد دارید که شما رو بدون قضاوت دوست دارد بخواهید از شما انتقاد کند، لازم نیست به انتقادات او جواب بدهید فقط آنها را یادداشت کنید و  واقع‌بینانه در موردشان فکر کنید زیرا طرحواره شما تا به حال اجازه نداده نقاط ضعف‌تان را بشناسید.
5. افرادی که شما را تحقیر می‌کنند و به شما توهین می‌کنند برایتان آزاردهنده نیستند و حتی ممکن است جذب آنها شوید. این افراد طرحواره شما را قدرتمندتر می‌کند. باید شروع کنید به تدریج از آنها فاصله بگیرید.